Henri van Oosten, zijn naam is toegevoegd aan het oorlogsmonument in Wieringerwerf

Anita Blijdorp

Wieringermeer, 9 april 2022; bijgewerkt op 2 april 2023 en 15 oktober 2024.

Het oorlogsmonument in Wieringerwerf is voorjaar 2022 gerestaureerd. Ook is een extra naam toegevoegd: Henri van Oosten. Deze Joodse inwoner van Middenmeer, een geboren en getogen Drent, moest gedwongen verhuizen naar Amsterdam in november 1942. Op 18 mei 1943 ging hij op transport naar Sobibor. In de trein zaten 2511 mensen, niemand van hen overleefde het vernietigingskamp. Henri van Oosten was bij aankomst op 21 mei ‘uitgekozen’ voor dwangarbeid, hij stierf korte tijd later alsnog, door de kogel. Henri werd 24 jaar.

Wie was Henri van Oosten? Een reconstructie.

Groepsfoto

Het begon in 2014 met een groepsfoto die het Historisch Genootschap Wieringermeer ontving van dhr. Wim Wortel uit Middenmeer. Wortel trof de foto aan in het album van zijn vader Gerrit Wortel. Het gezin woonde destijds in de Poststraat te Middenmeer. Achterop de foto staat een tekst: ‘Joodse man wordt naar de bus gebracht’. De mensen staan voor Hotel Smit. De Joodse man draagt een hoed en een bril, maar het is niet duidelijk te zien of hij ook de verplichte Jodenster op zijn winterjas heeft. Zijn bezittingen passen in twee koffers. Wim Wortel staat ook op de foto, hij is het blonde jongetje op de achterste rij, op de arm van zijn vader.

De groepsfoto is opgenomen in de fotocollectie en krijgt een plek in de digitale Beeldbank van het Genootschap, nummer #2779. De naam van de man met de hoed blijft lange tijd onbekend.

Start zoektocht

In 2020 krijgt het verhaal een vervolg als de groepsfoto getoond wordt in een expositie over 75 jaar bevrijding bij het Historisch Genootschap Wieringermeer. Een verslaggever van het Noordhollands Dagblad schrijft over de tentoonstelling. Artikel mét foto staat afgedrukt in de Schager Courant. Die krant krijgt mevr. Johanna Bötger-Van der Male uit Schagen onder ogen. Zij belt naar het Genootschap omdat ze de man op de foto herkent: Henri van Oosten. Henri heeft bij haar ouders in de kost gezeten, op het adres Poststraat 5 in Middenmeer. Johanna was tien jaar toen Van Oosten in 1942 vertrok uit haar ouderlijk huis.

In het gezin Van der Male zijn drie kinderen. In januari 1944 wordt het 4e kind geboren, een meisje. Zij krijgt drie namen: Henriëtte Louise Jacqueline, roepnaam: Henny. Johanna: ‘mijn zusje is vernoemd naar Henri, naar zijn vader Louis en naar zijn broer Jacques’. Mevrouw Bötger belde net op tijd om haar verhaal te delen, want een maand later overleed ze op 87-jarige leeftijd. Irene Biesheuvel tekende haar herinneringen op.

Joods Monument

Met deze naam Henri van Oosten, starten najaar 2020 mijn naspeuringen. Op de databank joodsmonument.nl staat zijn naam. Ook de namen van zijn directe familie: moeder Jetje Groenberg, vader Louis en broer Jacques van Oosten. Door tijdgebrek ligt het onderzoek weer maanden stil. Wanneer half september 2021 het Holocaust Namenmonument Amsterdam wordt geopend, trekken artikelen in de kranten mijn aandacht. Ik lees dat er kort na mei 1945 geen aandacht was voor Joodse slachtoffers van de naziterreur. De traditie van Dodenherdenking op 4 mei, begon in 1946. Er is vooral belangstelling voor het herdenken van gevallen verzetsstrijders. Pas veel later worden rond 4 mei ook Joodse slachtoffers herdacht.

Geen werkdorper

Hoe zit het nu met de Joodse Henri van Oosten en zijn verblijf in Middenmeer? Zijn naam is op geen enkele manier te koppelen aan de circa 400 Joodse vluchtelingen die 1934-1941 in het Werkdorp Wieringermeer verbleven. Op joodsmonument.nl stond vermeld (juli 2021) dat Van Oosten in Andijk heeft gewoond, maar niet wanneer. Via mevr. Bötger weten we dat Van Oosten minstens een jaar in haar ouderlijk huis in Middenmeer gewoond heeft. Naspeuringen in diverse archieven over zijn woon- en verblijfplaatsen leverde het volgende op.

Reconstructie levensloop

Henri van Oosten
Geboren in Assen op 29 mei 1919
Overleden te Sobibor (Polen) op 31 oktober 1943

Zijn ouders zijn:
vader Louis van Oosten (* Assen, 16 augustus 1873. †  Auschwitz, 12 februari 1943)
en moeder Jetje Groenberg (* Winschoten, 23 januari 1873. † Assen, 6 december 1938).
Henri heeft één broer, Jacques van Oosten (* Batavia/Weltevreden, 13 maart 1916. † Midden Europa, 31 augustus 1943).
Nb. De voorouders Van Oosten en Groenberg woonden al meerdere generaties in Drenthe en Groningen.

Woon- en verblijfplaatsen

Na een kort verblijf van de ouders in Nederlands-Indië, vader is militair, vestigen Louis en Jetje en hun oudste zoon Jacques zich opnieuw in Assen, op Singelstraat 20. Hier is Henri geboren en groeit hij op.

Naar Amsterdam
Moeder Jetje overlijdt op 6 december 1938 in Assen. Henri is al voor het overlijden van zijn moeder, naar Amsterdam vertrokken, nl. op 30 augustus 1938. Hij staat ingeschreven op achtereenvolgens: Kromme Mijdrechtstraat 1hs en (vanaf 18 juli 1939) op Scheldeplein 16-III. Zijn inschrijving in het bevolkingsregister vermeldt als beroep: landarbeider. Ook vader Louis vestigt zich in Amsterdam, namelijk op 5 mei 1939, gevolgd door broer Jacques op 5 juni 1939.

Via Andijk naar Middenmeer
De bezetting door nazi-Duitsland begint op 10 mei 1940. Al heel snel nemen de bezetters maatregelen tegen Joodse Nederlanders. Zo moeten zij zich vanaf januari 1941 verplicht met de aanduiding Nieuw Israëliet (NI) laten inschrijven in het bevolkingsregister. Het treiteren, vernederen en opjagen van Joden wordt steeds manifester. De eerste razzia’s zijn in Amsterdam, honderden Joodse mannen worden opgepakt. De Februaristaking op 25 en 26 februari is een reactie op deze brute daad.

Henri van Oosten vertrekt op 20 maart 1941 naar Andijk, zijn inschrijving is op het adres Broekoord 188. Dit adres is een pension, café, danszaal, paardenstalling. Zijn verblijf in Andijk is tijdelijk, mogelijk was de Wieringermeer van meet af aan zijn reisdoel. Op zijn persoonsbewijs staat als beroep: ‘landarbeider’, in de nieuwe polder zijn altijd wel extra handen nodig. Van Oosten werd op 26 mei 1941 ingeschreven op het adres Poststraat 5 te Middenmeer. Dit is het woonhuis van familie Gerrit van der Male en Apolonia Schipper en hun drie kinderen. Een kostganger in huis nemen was heel normaal in die tijd, een extra verdienste. Gerrit van der Male spande zich in voor de scholing van (land)arbeiders, hij stond in nauw contact met landbouwer en SDAP’er Sicco Leendert Mansholt.

Zaaizaadvereniging Wieringermeer

Volgens dhr. Wim Wortel werkte Henri van Oosten al snel na zijn komst in de polder als boekhouder op het kantoor van de coöperatieve Zaaizaad- en pootgoedvereniging Wieringermeer (ZWM). Een bijzonder detail is dat de landbouwer Aris Saal, pachter in de Wieringermeer en al sinds de vroege jaren dertig overtuigd lid is van de NSB, secretaris is van deze vereniging. Saal werd vanaf juli 1942 eerst tijdelijk, in 1943 officieel NSB-burgemeester van de Wieringermeer. Zijn eveneens nationaalsocialistische broer Jan Saal is in 1941 al zo’n twintig jaar boerenvoorman in de naastgelegen Waardpolder. Vanaf 1942 werd Jan Saal NSB-provinciebestuurder.

 

Maatregelen tegen Joodse Nederlanders

Twee maanden na zijn aankomst in Middenmeer, op 30 juli 1941 ontvangt Henri een nieuw persoonsbewijs met het nummer 2170. (per abuis is persoonsbewijs afgekort als PV, dit moet zijn: PB). Het lage nummer 2170 geeft aan dat Henri er vroeg bij is, mogelijk wil hij zijn papieren op orde hebben? Een klein jaar later, in april 1942 krijgen alle gemeenten in Noord-Holland het bevel om Joden naar Amsterdam te ‘evacueren’. Henri van Oosten geeft hieraan in eerste instantie geen gehoor. De bezetter sluit het net, op 2 en 3 oktober 1942 worden door het hele land Joden opgehaald. Mogelijk wordt voor Henri de druk te groot, spelen angst voor represailles voor hemzelf of voor zijn onderduikgevers een rol? Op zijn persoonskaart zien we dat Van Oosten op 23 november ingeschreven wordt op een adres in Amsterdam.

Zijn vertrek uit Middenmeer is vastgelegd op de groepsfoto. Wim Wortel bevestigde in 2022 wat Johanna Bötger in de zomer van 2020 al vertelde: Henri van Oosten was geliefd bij buren en collega’s. Het was een hechte gemeenschap in Middenmeer, zijn gedwongen vertrek ging mensen aan het hart. Helaas is niet bekend wie het initiatief voor de foto nam. De naam van de fotograaf is onbekend. Antoinette (Netty) Van der Vliet – Van der Male, een jongere zus van Johanna vertelde eind 2021: ‘Bij ons in de huiskamer stond de foto ingelijst op een kast. Henri had een bijzondere plek in ons gezin. Hij is na november 1942 nog enkele malen vanuit Amsterdam op bezoek geweest. Ook zijn vader Louis en broer Jacques kwamen mee.’

Vertrek naar Amsterdam
De inschrijving van Henri in Amsterdam is op het adres Zuider Amstellaan 213hs. Hier is een pension gevestigd, de eigenaar is de Joodse Frederik van der Kar (geb. Amsterdam, 17 oktober 1891). Ook van der Kar is omgebracht in Sobibor, op 7 mei 1943. Hij werd 51 jaar.

Arrestatie

Twee politierapporten, te vinden in het stadsarchief van Amsterdam, tonen de arrestatiedatum. Henri van Oosten is op 15 mei 1943 om 14.40 uur opgehaald en in bewaring gesteld voor ‘Joodsche Zaken’ (JZ). Henri meldt bij zijn arrestatie als beroep: ‘landarbeider voor Z.v.W.’, een verwijzing naar de Zaaizaadvereniging Wieringermeer. Deze  vermelding van zijn beroep leest als een aanwijzing dat Van Oosten zich nog steeds verbonden voelde met de Wieringermeer.

Euterpestraat
Mogelijk heeft een zgn. ‘jodenjager’ Henri aangegeven. Jodenjagers waren mensen die uit Jodenhaat en voor het ‘kopgeld’, een beloning van fl. 7,50 per persoon (later zelfs meer), mensen verraadden bij de Sicherheitsdienst (SD). Een bewijs voor deze hypothese is (nog) niet gevonden. Met ‘Joodsche Zaken’ wordt bedoeld: het bureau van de SD aan de Euterpestraat, het vertrekpunt van deportatie naar Westerbork en verder.

 

 

Deportatie 

18 mei 1943 – deportatie via Westerbork naar Sobibor
Uit documentatie van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork blijkt dat Henri van Oosten op ’18 mei 1943 in kamp Westerbork terecht komt (in barak 70), om vervolgens op dezelfde dag te worden gedeporteerd naar Sobibor’. In totaal gaan die dag 2.511 mensen op transport. Henri van Oosten is nummer 687.

 

Verblijf, opstand en dood in Sobibor
De treinreis naar Sobibor duurt vier dagen. Bij elk transport, ook dit 12e transport, wordt onmiddellijk na aankomst bijna 100 procent van de mensen de gaskamer ingedreven. Hoe zit het met Henri? Als sterfdatum is 31 oktober 1943 genoteerd op een rood kaartje, opgenomen in de cartotheek van de Joodsche Raad. Op dat kaartje staat ook: ‘doodgeschoten in Sobibor’.

In haar boek Het donkerste donker. Een geschiedenis van Sobibor (2023, Nw.A’dam) vertelt Rosanne Kropman over een lang onbekende Nederlandse kapitein Jozeph Jacobs die in de vroege zomer van 1943 een opstand van gevangenen plande. Dit plan kwam helaas uit, Jozeph Jacobs nam alle schuld op zich. De SS-leiding heeft uit wraak ongeveer 72 Nederlandse mannen, dwangarbeiders doodgeschoten. Uit een getuigenis van de enige Nederlandse vrouw die Sobibor overleefde, Selma Engel (gehuwd Weinberg) uit Assen, kunnen we afleiden dat ook Henri van Oosten bij deze groep hoorde. Selma en Henri kenden elkaar vanuit hun jeugd, zij waren nicht en neef.

Op 14 oktober 1943 brak een opstand uit onder de gevangenen. Dit betekende het einde van Sobibor als vernietigingskamp. De website sobibor.org meldt: ‘Tijdens de opstand wisten 365 Joden het kamp te ontvluchten, van wie 47 de oorlog hebben overleefd. Degenen die in het kamp achterbleven, vreesden dat zij buiten het prikkeldraad in een vreemd en vijandig land geen kans van overleven hadden, omdat zij het Pools niet machtig waren. Of ze hadden niet genoeg lef. Het was voor het eerst in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog dat in een vernietigingskamp door samenwerkend joods verzet en vernuft twaalf SS’ers en twee bewakers werden gedood.’

Cartotheek Joodse raad Amsterdam

Nog meer getuigenissen van Selma

Op 6 september 1945 is een aantekening gemaakt op het rode kaartje: ”Ref. S. Engel – Wijnberg te Zwolle. +doodgeschoten in Sobibor.” Selma Engel heeft rond die datum in Nederland over het lot van Henri en andere Nederlanders getuigt. “Besüglich folgender Personen, die während meiner Anwesenheit in Sobibor angekommen sind, kann ich nähere Angaben machen: [ … ] Harry van Oosten, ein Junge aus Assen. Ich habe gesehen dass er erschossen wurde, weil er krank war.” Deze en andere getuigenissen zijn online te lezen, NIOD instituut, toegang 804 Sobibor archieven.

Waarom 31 oktober 1943 als sterfdatum?

Dit heeft te maken met het ontbreken van een exacte sterfdatum in de eerste jaren na de oorlog. Van Oostens overlijden is op 23 februari 1950 in de Staatscourant gepubliceerd. Ter uitvoering van de Wet van 2 Juni 1949 werd er bij K.B. d.d. 9 augustus 1949 binnen het Ministerie van Justitie een ‘Commissie tot het doen van Aangifte van Overlijden van Vermisten’ ingesteld. Deze commissie had tot taak het onderzoeken of er rechtsvermoeden van overlijden van de vermiste bestond.

Men deed dit, nadat de vermiste persoon was geregistreerd, door middel van onder andere het verzamelen van gegevens uit de kampregisters en de deportatielijsten, het inwinnen van informatie bij het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis en de Rijksinspectie van de Bevolkingsregister en het verhoren van getuigen. Kon er desondanks geen bepaalde datum van overlijden van de vermiste worden achterhaald, dan werd de derde dag na deportatie uit Westerbork of Vught als overlijdensdatum aangemerkt. Of zoals bij Henri de laatste dag van de maand oktober. 

Familie Kesselaar en werkdorper Max de Vries

Op de rode kaart lezen we verder: “vroeger Middenmeer, Brugstraat 16”. Op nummer 16 woonde de familie Post. Uit navraag bij een van de dochters Post blijkt dat de aantekening ‘Brugstraat’ gaat om de familie Gerrit Kesselaar, zij woonden in de oorlogsjaren op nummer 18. Gerrit Kesselaar was vakbondsman en goede bekende van Sicco Mansholt. Onduidelijk is of Henri daadwerkelijk op dit adres heeft gewoond.

Bij Kesselaar verblijft tot zomer 1942 de Joodse Max de Vries (1918 –  1942).  De 23-jarige Max, die in 1937 in het Werkdorp Wieringermeer arriveerde, woonde in huis bij Kesselaar tussen augustus 1941 en zomer 1942. Ook Max moest op last van de Duitsers vertrekken naar Amsterdam. Familie Kesselaar blijft hem nog een tijdje levensmiddelen sturen. Daarna werd het stil rond Max, ook hij wordt gedeporteerd naar Westerbork.  Tussen september-december 1942 is Max de Vries omgebracht in Auschwitz. Het is zeer aannemelijk dat Max en Henri elkaar in Middenmeer tegenkwamen.

Zijn naam hoort op het oorlogsmonument

De persoonskaart met woon- en verblijfsgegevens van Henri van Oosten is het bewijs: vanaf 26 mei 1941 was Henri van oosten volwaardig ingezetene van de Wieringermeer. Zijn vertrek op 23 november 1942 naar Amsterdam werd afgedwongen door de bezetter. Van Oosten kwam om het leven door oorlogsgeweld. De toevoeging van zijn naam aan het oorlogsmonument past bij het doel ervan: herinneren en herdenken van de slachtoffers van oorlogsgeweld 1940-1945.

Waarom niet eerder genoemd?  

In de Wieringermeer is najaar 1945 door de toenmalige gemeentesecretaris J.F. de Groot een lijst opgesteld van omgekomen ingezetenen uit de Wieringermeer, periode 1940 – 1945. Op die lijst is Henri van Oosten niet vermeld. De redenen:

1. Van Oosten stond in 1945 formeel niet meer ingeschreven in de bevolkingsadministratie van gemeente Wieringermeer. Hij was mogen we aannemen onder dreiging van strenge straffen voor hemzelf en voor zijn kosthuisgevers vertrokken naar Amsterdam. Daar stond hij vanaf 23 november 1942 ingeschreven in het pension van Van der Kar op het adres Zuider Amstellaan 213hs. Van Oosten bracht tot voorjaar 1943 nog enkele malen een bezoek aan Middenmeer. Vanaf mei 1943 is hij uit beeld geraakt bij buren en collega’s bij de ZWM.
2. Over de oprichting van een oorlogsmonument werd voorjaar 1946 beraadslaagd. Vanwege de inundatie woonde de polderbevolking buiten de Wieringermeer. Het was drie jaar na de ‘verhuizing’van Henri van Oosten naar Amsterdam. Niemand meldde zijn naam. Bovendien: Joodse slachtoffers waren niet in beeld als te herdenken oorlogsslachtoffers. De nadruk lag op herdenken en eren van omgekomen verzetsstrijders, militairen en burgers.

Holocaust Namenmonument in Amsterdam

In september 2021 werd aan de Weesperstraat te Amsterdam het Namenmonument geopend. De naam van Henri van Oosten staat hier wel vermeld. De groepsfoto ‘Joodse man wordt naar de bus gebracht’, en de melding van zijn naam in 2020 aan het Genootschap, kregen hiermee een nieuwe betekenis. Twee puzzelstukken passen in elkaar en leiden tot deze conclusie: Henri van Oosten was ingezetene van de Wieringermeer, hij is door naziterreur om het leven gebracht.

Verzoek aan gemeentebestuur

Eind januari 2022 schreef de werkgroep 4 mei Wieringermeer een verzoek aan het College van b en w, gemeente Hollands Kroon. Die gaf op 26 januari 2022 groen licht voor toevoegen naam Henri van Oosten aan het oorlogsmonument. In april 2022 is het oorspronkelijke oorlogsmonument in zijn geheel gerestaureerd.

Naschrift

Een aantal vragen staat nog open. Waarom ging de Drent Henri van Oosten bij zijn vertrek uit Amsterdam op 20 maart 1941 naar de Wieringermeer? Kende hij misschien mensen in de polder? Was hij van plan zich aan te sluiten bij het Joods Werkdorp Wieringermeer, zoals de eerder genoemde Max de Vries? De vader van Max, Bernard de Vries (geb. in 1874), kwam oorspronkelijk uit Winschoten. Dat is ook de geboorteplaats van Jetje Groenberg, de moeder van Henri. Kenden zij elkaar, Max en Henri? Mogelijk dat Henri via Max al wist van het Joods Werkdorp Wieringermeer. Volgens Marieke Roos – Van Riel uit Middenmeer heeft Henri in Assen vluchtelingen van zijn leeftijd ontmoet. Deze Joodse scholieren verbleven in de Drentse hoofdstad, vervolgden daar hun in Duitsland afgebroken opleiding en bereidden zich voor op emigratie naar Palestina of een ander land. Mogelijk dat Henri via hen kennis heeft van het Joods Werkdorp Wieringermeer. Feit is, Henri emigreet niet maar verhuist zomer 1938 naar Amsterdam. Mogelijk zocht hij begin 1941 een uitweg tegen de toenemende terreur die de nazi’s uitvoerden tegen Joden in Amsterdam. Maar liep zijn plan stuk omdat op 20 maart 1941 het Joods Werkdorp Wieringermeer werd ontruimd.

Dat Henri bij Gerrit van der Male in Middenmeer in huis komt, lijkt bij iets dieper graven een logische stap. Zowel Gerrit van der Male als Gerrit Kesselaar (het kosthuis van Max de Vries vanaf augustus 1941) zijn actief in het vakbondswerk, zij kennen Sicco Mansholt en ook meester Aalders van de avondcursussen voor (land)arbeiders. Het lot van de Joden in Duitsland, Oostenrijk, Polen vanaf 1933 vluchtend voor de nazi’s naar Nederland, is bij hen allen wel bekend.

Wat de precieze aanleiding is geweest om naar de Wieringermeer te gaan, dit is zoveel jaar na dato moeilijk vast te stellen. Wel weten we uit de getuigenis van Johanna en Netty van der Male dat Henri van Oosten, zijn vader Louis en broer Jacques geliefd waren bij het gezin Van der Male, bij buren en collega’s. De groepsfoto met Henri in het midden stond ingelijst in de woonkamer van huize Van der Male. Johanna wist ook dat het nieuws over de dood van Henri van Oosten op een gegeven moment haar ouders heeft bereikt. Wanneer dit is geweest, is onduidelijk. Mogelijk pas na 1946, het jaar dat het oorlogsmonument in Wieringerwerf werd onthuld.

Anita Blijdorp.
West-Graftdijk / Wieringerwerf, 9 april 2022.
Aanvullingen op 2 april 2023 en 15 oktober 2024.

Een bronnenlijst is op te vragen bij de auteur.
E-mail: anitablijdorp@gmail.com