Gerard Kesselaar nam het op voor de arbeider

Wieringermeer, 22 augustus 2025

Door Anita Blijdorp

Een serie over collaboratie in de Wieringermeer tijdens de Tweede Wereldoorlog. Artikelen verschijnen op onregelmatige basis.

---

[ Overnemen van informatie op deze pagina is toegestaan MITS u aan bronvermelding doet. Vermeld: auteursnaam, -titel- van het artikel, gepubliceerd op www.wieringermeer.nl. Vermeld datum/tijd waarop u deze pagina heeft bezocht. ] 

---

Verhoord en vrij gelaten

Een week na de bevrijding in mei 1945 werd Gerard Kesselaar uit Middenmeer op zijn evacuatie-adres in Hoogwoud gearresteerd. Op de arrestatielijst stond vermeld: ‘Lid Arbeitsfront (geweest)’. Buren, onderduikers en een tiental andere mensen schreven tijdens zijn detentie brieven naar het Militair Gezag. Stuk voor stuk verklaringen waarin zij al het goede dat Gerrit had gedaan beschreven. Na zijn eerste en enige verhoor op 17 juli kon Kesselaar snel daarna naar huis. Van collaboratie was duidelijk geen sprake.

Gerard Kesselaar werd op 13 augustus 1901 geboren in Waarde (Zeeland).[1] Hij trouwde in 1925 met Maria Krina (Marie) Verplakke, zij was in 1903 in Rilland-Bath geboren. Tijdens de oorlog woont het stel op Brugstraat 18, Kesselaar werkt bij G. Schuiringa[2], op een groot pachtbedrijf (60ha) aan de Westermiddenmeerweg.

Gerard besteedt voor de oorlog veel tijd aan vakbondswerk. Hij kent de diepe armoede van de landarbeiders uit zijn jeugd in Zeeland en als bestuurder zet hij zich in voor betere arbeidsvoorwaarden. Zo is hij ca 1938 penningmeester bij de afdeling Wieringermeer van de Algemene Nederlandse Bond van Arbeiders in de Landbouw, Tuinbouw en het Zuivelbedrijf.[3] Hij stemt SDAP.

Nederlands Arbeitsfront

Op 1 mei 1942 heft rijkscommissaris Arthur Seys-Inquart alle vakcentrales en vakbonden op. Hun bezittingen en vermogens worden overgeheveld naar het Nederlandsche Arbeidsfront (NAF) dat een dag eerder werd opgericht[4]. NSB-kopstuk Woudenberg leidt de club, de NAF is feitelijk een nationaalsocialistische organisatie.

Als in juni 1942 ‘zijn’ Landarbeidsbond echt ophoudt te bestaan, laat Gerard Kesselaar zich overschrijven naar het NAF, naar de sociaaleconomische dienst. Tegenover de POD-Hoorn^[5] verklaart hij dat ‘Woudenberg bij de start van de NAF in zijn radiorede had gezegd “De NAF staat vrij van politiek”’. Kesselaar zegt verder ‘Voor het nationaalsocialisme heb ik nooit iets gevoeld, ik ijverde alleen voor betere arbeidsvoorwaarden en heb de Duitsers tegengewerkt waar ik kon, ook in mijn functie als bestuurslid NAF’.

Winterhulp

Gerard Kesselaar is door burgemeester Gerrit Loggers gevraagd zitting te nemen in het Winterhulpcomité voor de Wieringermeer[6]. De Winterhulp was alweer zo’n initiatief uit nationaalsocialistische hoek, vanaf najaar 1940 het enig toegestaan initiatief voor maatschappelijke hulp aan behoeftigen. Kesselaar heeft zich tot zeker voorjaar 1944 ingezet voor voornamelijk landarbeiders die in de winter geen inkomen hadden. Wie in aanmerking meende te komen voor de zgn. ‘Uitkering van de Winterhulp’ kon een formulier ophalen.[7]

‘Kop van Mansholt gered’

In de tijd tussen arrestatie en verhoor zetten Gerrit en Marie allebei op papier wat zich tijdens de oorlog zich zoal afspeelde in hun huis en omgeving. Marie schrijft zelfs drie keer een brief.

In de zomer van 1940 laat Sicco Mansholt zich nogal vrijpostig uit over Adolf Hitler tegenover los arbeider B. van Dijk: ‘Sla eerst de kop van Hitler hiermee af en dan krijg jij deze zeis’, niet wetende dat de persoon in contact staat met de Duitse Wehrmacht. Van Dijk wil Mansholt aangeven bij de autoriteiten om zo het verradersloon à f25,- op te strijken. Kesselaar die van zijn voornemen hoort, verijdelt het indienen van de klacht tegen zijn SDAP-partijgenoot door de verklikker uit eigen zak dit bedrag te betalen. ‘Zo hebben wij de kop van Mansholt gered, [weliswaar] voor een groot bedrag voor een arbeider’, verklaart Marie.

Max de Vries

Vanaf zomer 1941 verblijft de joodse Max de Vries (1918-1943) een jaar als kostganger bij Gerard en Marie aan de Brugstraat. Een jaar later vertrekt Max op last van de Duitsers naar Amsterdam. De Kesselaars sturen hem levensmiddelen na, tot het half september stil wordt rond Max. Hij blijkt op 11 september 1942 vanuit Kamp Westerbork op transport te zijn gezet richting Auschwitz. Na eerst een half jaar dwangarbeid wordt Max alsnog, op 31 maart 1943 vermoord.

Gerard en Marie hebben, heel gebruikelijk in die tijd, vele kostgangers in hun huis aan Brugstraat 18. Daar past altijd wel een onderduiker bij. Via een tiental brieven krijgen we een idee  wie dit zijn geweest. Jan Mantel uit Den Helder, IJ de Bruin uit Barsingerhorn, H.J. Otte uit Velsen-Noord; deze mannen willen niet naar Duitsland gestuurd worden. Kostganger Kees Punter, voormalig dienstplichtig officier en werkzaam in de polder, verlaat in mei 1943 de Wieringermeer en strijkt illegaal neer in Amsterdam. Punter vertikt het in mei 1943 om, zoals de bezetter beveelt, zich terug te laten voeren in krijgsgevangenschap, gevolgd door verplichte arbeidsinzet in Duitsland. Gerard Kesselaar heeft ‘zolang Kees het niet voor elkaar had met zijn (voedsel)bonnen steeds voor bonnen gezorgd’.

Een spoorman met gezin

In november 1944 komt Alkmaarder en spoorwegwerker A. van Kuilenburg mét vrouw en twee dochters onderduiken, het gezin blijft tot einde januari 1945[8].  De buren Zuman, J. Vos en ook J. Staal roemen Gerards hulpvaardigheid, zoals het waarschuwen bij dreigende fietsenvordering.

Van gewicht is ook de korte krabbel van schoolmeester en commandant van de knokploeg (KP) Hoogwoud, Gerard Tulp. Hij bevestigt dat Gerard Kesselaar ‘mensen van Duitsland heeft gered en ook pastoor Braak oordeelt positief over hem’. De POD ziet geen reden meer om Gerard langer vast te houden, op 21 juli is hij vrij man.

Koelhuischef

Gerard en Marie keren na de wederopbouw terug naar Middenmeer, nu op Brugstraat 14. Vanwege de mechanisatie zijn landarbeiders zijn steeds minder nodig op het boerenbedrijf, Gerard gaat aan de slag als koelhuischef. Na zijn pensionering woont het echtpaar in de Saturnusstraat 11 in Wieringerwerf. Gerard overlijdt op 19-02-1980 in Wieringerwerf, Marie in de jaren erna.

>>>> Terug naar start serie Collaboratie

Oproep! Wie heeft een foto van Gerard en Marie? Ook over hun naoorlogse activiteiten ontvangen we graag informatie.

Naschrift 

Boer, bestuurder en later verzetsman A.C. de Graaf was in november 1940 door Sikke Smeding aangesteld als plaatselijk directeur van het Winterhulpcomité Wieringermeer[9], een functie die hij tot zijn ontslag als wethouder in juli 1942 bekleedde. De Graaf over dulden van de Winterhulp, eind 1940: ‘Hoe men dit werk ook beziet, als ideaal of noodzakelijk kwaad, men moet er rekening mee houden dat de bezetter (…) de Winterhulp als enige mogelijkheid heeft overgelaten om in bredere kring wel te doen.’ Bestaande hulpinitiatieven van particulieren en ook het Nationaal Crisis Comité waren door de Duitsers verboden. Een principiële opstelling, weigeren van de Winterhulp, had volgens De Graaf geen zin. Met weigeren ‘treffen we juist hen die hiervoor in aanmerking komen en niet de bezetter’, zo informeerde hij de polderbewoners via de krant [10]

_____________________________________________________________________________

Geraadpleegde bronnen Gerard Kesselaar

ARCHIEVEN

Nationaal Archief Den Haag (NA)
– Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR): dossier Gerard Kesselaar (inv.nr. 105957)

Noord-Hollands Archief Haarlem (NHA)
-Archief Militair Gezag Noord-Holland, Districts Commissariaat van Den Helder (inv.nr.5).

Regionaal Archief Alkmaar (RAA)
– Collectie Documentatie Tweede Wereldoorlog. Onderzoeken zuiveringscommissies, lijst te arresteren personen in Wieringermeer.
– Wieringer Courant, Wieringermeerbode

NIOD Amsterdam
– online Cartotheek Joodse Raad, kaart Henri van Oosten.

Historisch Genootschap Wieringermeer (HGW)
– Adresboeken Wieringermeer
– Pachterskaart 1942
– Beeldbank

INTERNET

https://oorlogsbronnen.nl
https://houtekamer.com/stamboom/kwartierstaat.html
https://www.werkdorpwieringermeer.nl/max-de-vries/

Noten 

[1] Zoon van Jan Kesselaar (*17-09-1874 ’s-Gravenpolder. Overl. 26-02-1946 in Waarde) en Maatje Johanna van Vliet (* 01-09-1878 Kattendijke. Overl. 12-06-1947).

[2] In 1942, pachter is formeel Weduwe J. Schuiringa op kavels H19-21. Zoon Gerke had in feite de leiding over het bedrijf.

[3] De Wieringermeer telde in 1938 vertegenwoordigingen van maar liefst 14 vakorganisaties voor arbeiders in de land- en tuinbouw en veeteelt, het bakkersbedrijf, de bouwsector, metaalbewerkers, schilders, houtbewerkers, opzichters, handels- en kantoorbedienden. Bron: RAA, Tg.0623. Inv.nr. 1374.

[4]  De nazificering van de vakbeweging liep uit op een faliekante mislukking. Lees verder: https://resources.huygens.knaw.nl/socialezekerheid/instellingen_en_personen/show_long/NedArbeidsfront

[5] POD, Politieke Opsporingsdienst.

[6] Vermoedelijk treedt Kesselaar in winter 1941/1942 toe. In ieder geval vóór juli 1942, de maand Gerrit Loggers wordt gearresteerd en in Kamp Sint-Michelsgestel (N-Brabant) gevangengezet.

[7] In januari 1944 kon er op 3 adressen formulieren worden ingeleverd. In Slootdorp bij M.L. Konings. In Middenmeer bij G. Kesselaar. In Wieringerwerf bij I. Harshagen. Bron: Wieringermeerbode, 26-01-1944.

[8]   De Nederlandse regering in Londen riep in september 1944 op tot een spoorwegstaking. Als gevolg daarvan doken 30-duizend man spoorwegpersoneel, én hun gezinnen onder. Lees verder:  https://www.verzetsmuseum.org/nl/kennisbank/spoorwegstaking

[9] Zie Wieringer Courant en Wieringermeerbode, diverse mededelingen tussen november 1940 en februari 1944 van het Winterhulpcomité Wieringermeer.

[10] Wieringer Courant, 21 december 1940.